I.
To było tak, że świenta robiło sie już od Mikołoja. Wcześniej nie było co o tym myśleć, bo była Barbórka, a na Górnym Ślonsku sie wtedy wyrobiały takie rzecy, że w ramach tradycji Ponbócek dowoł powszechne łozgrzeszynie i to nie tela bergmonom w karczmach piwnych, ale głównie śwyntej Barbórce, bo ta tak zowżdy wywijała z młodymi karlusami, że jakby nie to ponbóckowe łozgrzeszynie, to by była patronkom szóstego przykozanio, a nie tych, co za mały geltag fedrowali pod ziemiom. Ale miała honor swój w niebiesiech, bo uparcie chciała te chodniki dokopać aże do piekła, co by upadłe dusze stamtond szolami do nieba przekludzić, a bergmonów nazywała czornymi aniołami.
No, ale w końcu przichodził Mikołoj pod postaciom ciotki Zofije i nikt sie tymy nie dziwił, bo skoro Duch Świynty sie pokozywoł jako ognień abo tyż dziki drób, to co dopiero Mikołoj. Zofija miała naciepniynte na siebie futro z nutrii i czopka z królików, a w dłoni zamiast pastorała niesła drewniano chochelka, co woniała swojskim żurem, w kierym na bez dzień była zamoczono. Bajtle fest sie boły tego wysłannika nieba, czasami tak pryndko pod łóżka wskakiwały, że sie ich potyn nie dowało wyłonacyć na izba. Ale dostowali my doprowdy przebogate worki z szokoladom, bombonami i apfelzinom z wiyrchu, co by wyglądało kolorowo. Dzisiok tela, co my mieli od Mikołoja dziecka dostajom na drugie śniodanie, ale my i tak byli radzi.
II.
A potyn było szykowanie sie na świynta. Normalnie, jak to bywało, na pora dni przed Wilijom dziecka siedziały se we wannie z karpiami i cisły im paluchy do ryjoków. byo to w dobrym tonie i rozumne, bo bajtle w tym akwarystycznym uniesieniu nie zwrocały nia nic inszego uwagi, to i matka mogła se poszykować na kołocze i moczka, a łojce gonili choinki na mieście. To gonienie trwało coś ze trzi dni, a łojce wracali owiani zapachem igliwia i żywicy, co woniała troszka religijnie, znaczy sie et spiritus sancti (przy czym przy sancti nikt sie nie upieroł).
Na dwa dni przed Wilijom w familokoach, domach a nawet na blokach świat wariowoł i – jak to u nos – rządy absolutne brały baby, a reszta familii chowała sie po kątach, po szopkach abo kurnikach. Matki i babki, teściowe i żony zawieszały świente wojny między sobom i wprowadzały bożonarodzeniowo intifada sprzątania, przeciepywanio rzecy z miejsca na miejsce i pucowanio co popadnie. jak fto nie był za bajtla przepucowany druciokiem albo mietłom, tyn nie rzumi nic ze świontecznej atmosfery. Jedyn mój onkel woloł ukłodać wongiel w piwnicy podług wielkości i we wzorki, niż wejść w droga ciotce.
Ostatnie, co sie robiło już prawie przed siadaniem do wieczerzy – było pucowanie schodów na sieni. Kożden pucowoł swój kawałek schodów, a wszystko po to, co by niespodziewany gość nie strzelił drzwiami na widok antysanitarnych warunków. Poza tym nie śmiało być ślisko, bo by jeszcze ciotka Katarzina ukyjzła w drodze na góra i nie zaśpiewala by piosenki o Małej Mi, co miała serce goronce, a nogi piykne. A bez tyj przyśpiewki cołkie kolędowanie byoby na nic. Ale to dopiyro po wieczerzy. Teroz jeszcze wszyscy nosili pod choinki paczuszki i zakłodali, co mieli nojlepszego w szafach. Baby jeszcze dały rada podłożyć pod talyrze rybie łuski na szczyńście i grosiki na powodzynie.
A potyn siadalimy fajnie łoblecyni do stołu, kaj sie pyszniły moczka i ryby, kapusta z grzibami, zimnioki i komport ze suszek, a zaroz za tym micha makówków i kołocze. i z tego całego larma i krzątanio naroz sie robiło cicho i jasno. Dziecka słuchały, jak łojce czytajom z Pisma o stworzyniu świata, babki ślimtały przy Ojczenasz, matki wpatrywały sie w krziż na stole, a potym brały w te zarobione ręce, naroz jakieś świeże i ciepłe, opłatki. Rodzice skłodali se w życzeniach to, co im sie rozleciało bez łoński rok, babki patrzały w niebo za swoimi chłopami, a dziecka zeżerały opłatki i dały sie ściskać, choćby tego nie znosiły w inne dni. Kajś tam rodziło sie Dzieciontko, a tu sie zaczynoł nowy rok życio.
III.
Chyba, że akurat umrziło sie starzikowi.
A umrziło mu sie w noc przed wilijom. Nikt nie wiedzioł, po kiego dioska Świynty Piter mu przi uszach kluczami do furtki zadzwonioł akurat wtedy. Ja sie jako tragedia na świecie dzieje i trza by bramy do nieba zamykać, co by ludzie nie musieli sie cisnonć prosto z wojny abo choróbska – to tyn pieron przinapity spi, aże okno przy niebieskich wrotach prasko tam i nazod. A jak by se ludziska jeszcze razym pobyli na świenta, to go te klucze cisnom na rubym basie i na wyrywki dzwoni po dusze.
Śmiertka ze starzikiem już sie znała, bo widzieli sie pora razy, choć z daleka. Tego sie nie godo za głośno, bo by sie ludzie oswoili z umieraniem, ale śmiertka czasym litościwie sama rzić nadstawi za człowieka. Tak to tyż pogilała starzika pod nosem aże kichnoł, a jak kichoł, to mu pedzieli “na zdrowie!”, a on sie na to odkłonił – i tak niemiecko kulka ze starej giwery przi naszym Powstaniu pod Anabergiem ino go pogłoskała po czopce. Potym zaś jak jechoł banom na drugiej wojnie, to go śmiertka wyciepła na nasyp, a jak go chytała, to tak se rzić potrzaskała, że zaroz go puściła, bez co starzik niedalekie kominy z Brzezinki znoł ino z kopanio rowów i po dymie, kiery przilatywoł, jak zawioło ze wschodu. Tak sie zaznajomili starzik ze śmiertkom, że jak miała ku niemu iść, to sie troszka ociongała, ani kosy nie ostrziła. Ani pukać nie musiała do izby, ino na sieni zawołała po baby.
Tak było, że ze śmiertkom przichodziły baby, bo mocniejsze od chłopów nie ino jako rodzicielki, ale i dusze konajonce oddowały tak, żeby boroczki jak nojlżyj miały. Takie sztajgerki życio, co je umiały wydobyć jak czorne złoto na ziemia, a potym je oddać.
Starzik wiedzioł, co sie robi, jak ino usłyszoł, że i moja krzesno, i matula, i oma i ciotki szurajom po północy na schodach. Jak leżoł, tak sie zaczon zbierać. Prawie drzwierze otwarły, a tyn już siadoł na kraju łóżka. Tak było, że nojpiyrw baby wchodziły, żeby troszka oporzondzić tych, co sie mieli w droga zbierać, a klamki nie domykały, co by se śmiertka weszła spokojnie, a nie gwałtem brała i tak już umenczonych żywotem. Dziołchy przeczesały biołe włosy starzikowi, poukłodały mu przy zogłówku co chcioł: puszka z bombonami, tymi szklokami przesypanymi takim biołym proszkiem, co by sie nie lepiły, sznurek do munduru, golarka i hałzyntregle. Galoty i koszula mioł już zaprasowane, westa i szakiet przewieszone na krześle.
“Dejcie mi szczewiki, bo ida furt” – powiedzioł starzik i ostatni roz sie wejrzoł na pokój, żeby pokozać, kaj je postawił po pucowaniu. Wtedy śmiertka lekko se otwarła drzwierze. Spojrzeli na siebie jak znajomi i odtąd starzik nie potrzebowoł nic widzieć, bo zoboczył wszystko. Jak ino baby zoboczyły. że opustaszyło mu sie ciało, domknęły mu powieki, bo już był tak umęczony, że ani oczu ani drzwi za sobom do końca nie zawrził. Możno trocha dlotego, żeby pamięci nimi nie przicionć.
Rano rodzice nos zaprowadzili pod choinka i godajom: starzik już wygroł i se umrził. Nie wiym czamu, ale nawet jako bajtel wiedziołech, co znaczy wygroł. Potyn, jak inni umierali z choróbska abo przycisło ich na grubie, to myślołech o tym, że wygrali z biedom, cierpieniem i słabościom. Ale nie wtedy. Słyszołech w tym jakoś prosto melodia, kiero kożdy w sobie nosi i nuci jom inkszym. niekierzy grajom se jom po cichutku, inksi zaś rycom jak niewydojone krowy. Ale kożdo istota tako melodia w sobie mo i starzik w ta noc przed wilijom wygroł jom w sobie do końca. A takom mioł, że jeszcze dzisiok jom słychać w sieni, jak ino człowiek idzie schodami. A im jest starszy, tym bardziej słyszy, jak jego kroki stapiajom sie z rytmem tamtych melodii.
Takie to niepoukłodane, choby bakalie w moczce, obrozki mom dzisiok, zanim nałoża obrus na małym stoliku. Niewiela na nim bydzie, ale zmieszczom sie wszystkie smaki ludzkich spotkań i kolędowe melodie rozmów, co je człowiek pamiynto od dziecka do teroz.
A kajś tam w świecie abo za ścianom jedno Dzieciontko sie urodzi i bydom mu śpiewać ludzie i bydlęta, a innymu przidzie umrzić, zanim dośpiewo pierwszo nuta w ciszy abo pod jakom bombom. Ale póki choć troszka słychać między nami te melodie, może jeszcze troszka pożyjemy w pokoju.
***
Słowniczek:
bergmon – górnik
zowżdy – zawsze
przekludzić – przeprowadzić
szola – winda (na kopalni)
woniać – pachnieć
bajtle – dzieci
fest – bardzo
potyn – potem
szokolada – czekolada
bombon – cukierek
apfelzina – pomarańcza
byli radzi – cieszyli się
kołocz – ciasto
moczka – tradycyjna śląska zupa wigilijna z piernika, bakalii, piwa i przypraw
łojce – ojcowie
oma – babcia
starzik – dziadek
onkel – wujek
pucowanie – czyszczenie
łoński rok – zeszły rok
praskać – uderzać
pogilać – połaskotać
sztajger – sztygar, nadzoruje pracę na kopalni
szkloki – landrynki
hałzyntregle – szelki
westa – kamizelka
szakiet – marynarka
iść furt – iść sobie
